سندی نویافته از نخستین روزهای کشف نفت در ایران
در آرشیو دیجیتالی موجود در منطقه قطر، سندی قدیمی و نویافته یافت شده است که به تاریخچه کشف نفت در ایران می‌پردازد. این سند که در پرونده‌ای با عنوان “Darcy oil syndicate” در آرشیو INDIAN OFFICE RECORDS مربوط به سال‌های ۱۹۰۴ تا ۱۹۱۰ میلادی قرار دارد، اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره شرکت‌های نفتی اولیه و فعالیت‌های اولیه در حوزه نفت ایران ارائه می‌دهد.
نام اولیه شرکت نفت ایران
اغلب مردم شرکت نفت ایران را با نام «شرکت نفت انگلیس و ایران» (Anglo-Persian Oil Company) می‌شناسند، اما این سند نشان می‌دهد که نام اولیه شرکت در دوران کشف نفت در ایران «سندیکای نفت دارسی» (Darcy Oil Syndicate) بوده است. این سند که در تاریخ ۲۷ جولای ۱۹۰۸ (۵ مرداد ۱۲۸۷) نوشته شده است، گزارشی است از کاپیتان لوریمر، معاون کنسولی بریتانیا در خوزستان، که به تازگی بعد از کشف نفت در منطقه مسجدسلیمان تنظیم شده است.
گسترش عملیات نفتی در جنوب غرب ایران
در این گزارش، لوریمر به تفصیل به عملیات سندیکای نفت در جنوب غرب ایران اشاره کرده است. این عملیات شامل گسترش فعالیت‌های نفتی به مناطق مختلف، ارتباط با سران قبایل بختیاری، مدیریت امنیت منطقه و همچنین راهکارهای حمل‌ونقل تجهیزات و نفت است. این موضوعات در تنها دو ماه پس از کشف نفت در مسجدسلیمان مطرح شده‌اند و نشان از برنامه‌ریزی دقیق و سریع برای توسعه فعالیت‌های نفتی دارد.
در یکی از بخش‌های گزارش، لوریمر می‌نویسد: «با توجه به امتیاز، سندیکا عملیات خود را به مناطق نفتی در پشت‌کوه و بقیه مناطق در جنوب غربی ایران، گسترش می‌دهد. محلی که بیشترین احتمال را برای شروع عملیات بعدی دارد، دهلران در همسایگی والی پشت‌کوه است.»
چالش‌های حمل‌ونقل و انتقال تجهیزات
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در این زمان وجود داشته است، مسئله حمل‌ونقل مواد و تجهیزات نفتی به مناطق عملیاتی بوده است. در این گزارش، لوریمر دو مسیر اصلی برای حمل‌ونقل پیشنهاد می‌دهد:
- مسیر شوشتر به دزفول : این مسیر در آن زمان به‌عنوان مسیر فعلی حمل‌ونقل استفاده می‌شد.
- مسیر امانیه : این مسیر از شهر امانیه (در ساحل راست رودخانه کارون) شروع می‌شود و در ادامه از بین رودخانه‌های دز و کرخه عبور می‌کند.
همچنین در این گزارش به مشکلات مرتبط با عبور از رودخانه‌های منطقه اشاره شده است. برای مثال، رودخانه کرخه به‌دلیل بالا بودن سطح آب، در ماه‌های گرم سال، عبور از آن دشوار بوده است. در این رابطه، لوریمر پیشنهاد می‌دهد که ساخت پل معلق روی رودخانه کرخه می‌تواند یک راهکار مؤثر باشد.
امنیت و روابط با قبایل محلی
یکی دیگر از مسائل مهمی که در این گزارش به‌خوبی پوشش داده شده است، موضوع امنیت در مناطق عملیاتی و روابط با قبایل عرب و لر منطقه است. لوریmer به‌خوبی متذکر می‌شود که بدون حمایت و همکاری سران قبایل، به‌ویژه شیخ محمره، اجرای طرح‌های نفتی دشوار خواهد بود.
او می‌نویسد: «در تمام این مسیر این بخش محل هجوم اقوام غارتگر عرب غیرمقیم است که اغلب پناهگاه آماده‌ای در قلمرو عثمانی دارند و غیرقابل کنترل هستند. تنها کسی که توانایی و قابلیت ایجاد نظم در این منطقه را دارد، شیخ محمره است.»
نقش فناوری در توسعه زیرساخت‌ها
در بخش دیگری از گزارش، لوریمر به استفاده از فناوری موتوری به‌جای حیوانات در حمل‌ونقل اشاره می‌کند. این موضوع در آن زمان یک ایده نوآورانه محسوب می‌شد و نشان از آینده‌نگری سندیکای نفت در زمینه توسعه زیرساخت‌ها دارد. با این حال، لوریمر متذکر می‌شود که استفاده از موتورها همراه با هزینه‌های بالای اولیه است و نیازمند تسطیح جاده‌ها و احداث پل‌های کوچک است.
چشم‌اندازی به آینده
در پایان گزارش، لوریمر اشاره می‌کند که در صورت تأمین امنیت و توسعه زیرساخت‌ها، ممکن است بتوان محدوده عملیاتی سندیکای نفت را به مناطق دیگری مثل میدان نفتی قیلاب گسترش داد. البته او این امر را در آن زمان «بسیار بعید» می‌داند.
اهمیت تاریخی سند
این سند قدیمی نه‌تنها یک مستند اداری است، بلکه تصویری واضح از چالش‌ها و فرصت‌های اولیه صنعت نفت در ایران ارائه می‌دهد. این مطلب به ما کمک می‌کند تا بفهمیم چگونه اقدامات اولیه نفتی در ایران شکل گرفت و چه موانعی در راه توسعه این صنعت وجود داشت.
این سند تاریخی، گوشه‌ای از ماجراجویی‌های انسانی در جستجوی انرژی را نشان می‌دهد و اهمیت دسترسی به منابع انرژی در قالب نفت را در قرن بیستم آشکار می‌کند. این نوع اسناد نه‌تنها ارزش تاریخی دارند، بلکه درک عمیقی از تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم فراهم می‌کنند.
این یافته نشان می‌دهد که حتی در آغاز توسعه صنعت نفت در ایران، مسائلی مانند امنیت، زیرساخت‌ها، روابط با قبایل و توسعه فناوری اهمیت بسزایی داشته‌اند. این موضوعات همچنان در صنعت نفت امروز ایران مطرح هستند و نشان از ادامه‌دار بودن برخی چالش‌ها دارند.
