تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران
مقدمه 🎯
بازارهای مالی به‌ویژه بازار فارکس و سهام، همواره صحنه نوسانات شدید و گاه غیرقابل پیش‌بینی هستند. معامله‌گران تازه‌کار و حتی حرفه‌ای، هر روز با این چالش مواجه‌اند که تصمیمات خود را در شرایطی بگیرند که بازار نه‌تنها بی‌رحم، بلکه به شدت متغیر است. درک عمیق از این نوسانات و اثر آن بر تصمیم‌گیری، یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که هر معامله‌گر موفق باید در طول مسیر حرفه‌ای خود کسب کند. در ادامه تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران را بررسی خواهیم کرد.
همان‌طور که وارن بافت، یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران تاریخ، می‌گوید:
«بازار، وسیله‌ای است برای انتقال پول از افراد بی‌صبر به افراد صبور.»
نوسانات بازار چیست و چرا اهمیت دارد؟ ⚡📊
نوسانات به زبان ساده به معنای تغییرات سریع و گاهی شدید قیمت‌ها در بازار است. این تغییرات می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد:
➊ اخبار اقتصادی و سیاسی
➋ تغییرات نرخ بهره بانک‌های مرکزی
➌ عرضه و تقاضای جهانی
➍ رفتار جمعی معامله‌گران (Sentiment)
➎ عوامل روان‌شناختی و هیجانی
تصور کنید نمودار قیمت همانند امواج دریا باشد. گاهی آرام است و حرکت ملایمی دارد، و گاهی طوفانی می‌شود. برای یک معامله‌گر، شناخت این امواج و توانایی حرکت در میان آن‌ها، تفاوت بین سودآوری پایدار و از دست دادن سرمایه است.
یک جدول ساده می‌تواند نشان دهد که در شرایط مختلف بازار چه ویژگی‌هایی بر تصمیم معامله‌گران اثر می‌گذارد:
| نوع نوسان | ویژگی اصلی | اثر احتمالی بر معامله‌گر | مثال |
|---|---|---|---|
| نوسان کم | حرکت‌های آرام و قابل پیش‌بینی | آرامش ذهنی، تصمیم‌گیری منطقی | بازار در زمان تعطیلات |
| نوسان متوسط | تغییرات کنترل‌شده با الگوهای مشخص | فرصت تحلیل تکنیکال دقیق | بازار در روزهای عادی |
| نوسان شدید | حرکات ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی | تصمیمات هیجانی، ترس یا طمع | انتشار اخبار مهم اقتصادی |
✨ به‌عنوان یک متخصص، همیشه توصیه می‌کنم معامله‌گر قبل از هر معامله‌ای ابتدا سطح نوسان بازار را شناسایی کند. این کار ساده به نظر می‌رسد، اما تفاوت بزرگی در نتایج ایجاد می‌کند.
اثر نوسانات بر روان معامله‌گر 🧠💭
یکی از مهم‌ترین عواملی که کمتر به آن توجه می‌شود، تأثیر مستقیم نوسانات بر روانشناسی معامله‌گران است. روانشناسی بازار چیزی فراتر از تحلیل نمودارها و اندیکاتورهاست. در واقع، بیشترین اشتباهات زمانی رخ می‌دهند که معامله‌گر تحت فشار روانی تصمیم می‌گیرد.
اثرات روانی اصلی:
① ترس: وقتی بازار خلاف جهت پیش‌بینی حرکت کند، معامله‌گر به‌سرعت تصمیم به خروج یا بستن معاملات می‌گیرد.
② طمع: وقتی بازار حرکات سریع مثبت نشان دهد، معامله‌گر بیش‌ازحد درگیر می‌شود و ریسک غیرمنطقی می‌کند.
③ تردید: در شرایط نوسانی، بعضی معامله‌گران دچار فلج تحلیلی می‌شوند و اصلاً معامله نمی‌کنند.
جسی لیورمور، معامله‌گر افسانه‌ای وال‌استریت، جمله‌ای دارد که هنوز هم در کلاس‌های آموزشی نقل می‌شود:
«بزرگ‌ترین دشمن معامله‌گر، نه بازار، بلکه احساسات خودش است.»
این جمله یادآور می‌شود که در نوسانات بازار، بیش از هر چیز باید ذهن خود را کنترل کرد.
آموزش گام‌به‌گام مدیریت تصمیمات در شرایط نوسان 🛠️✅
برای اینکه معامله‌گر بتواند در شرایط پرنوسان بازار بهترین تصمیمات را بگیرد، نیازمند یک چارچوب مشخص است. در ادامه یک آموزش مرحله‌به‌مرحله ارائه می‌دهم که می‌تواند به‌عنوان نقشه راه عمل کند.
➊ شناسایی سطح نوسان بازار:
با ابزارهایی مثل اندیکاتور ATR یا مشاهده حجم معاملات، سطح نوسان را بسنجید.
➋ تنظیم حجم معامله متناسب با ریسک:
در نوسانات شدید، هرگز حجم معاملات را بالا نبرید. کاهش حجم یکی از کلیدهای بقاست.
➌ استفاده از حد ضرر شناور (Trailing Stop):
در شرایط پرنوسان، استفاده از حد ضرر ثابت می‌تواند باعث خروج زودهنگام شود. اما حد ضرر شناور انعطاف بیشتری می‌دهد.
➍ مدیریت احساسات با قوانین از پیش تعیین‌شده:
قبل از ورود، همه سناریوها (برد و باخت) را بنویسید تا هنگام تصمیم‌گیری هیجانی عمل نکنید.
➎ مرور و ثبت نتایج معاملات:
یک ژورنال معاملاتی داشته باشید و رفتار خود در شرایط پرنوسان را تحلیل کنید. این تمرین ساده، رشد شما را چند برابر می‌کند.
استراتژی‌های کاربردی برای تصمیم‌گیری در نوسانات 🔑📈
برای بسیاری از معامله‌گران، سؤال اصلی این است: “چه استراتژی‌ای در نوسانات بازار بهترین عملکرد را دارد؟”
هیچ استراتژی جادویی وجود ندارد، اما برخی روش‌ها امتحان خود را پس داده‌اند:
اسکالپینگ (Scalping): معاملات کوتاه‌مدت در بازه‌های زمانی کوچک. مناسب برای کسانی که توانایی تصمیم‌گیری سریع دارند.
معاملات محدوده‌ای (Range Trading): در بازارهایی که بین دو سطح حمایتی و مقاومتی نوسان دارند.
پیروی از روند (Trend Following): وقتی نوسان شدید یک روند جدید ایجاد می‌کند، بهترین راه همراه شدن با آن است.
معاملات خبری (News Trading): استفاده از واکنش‌های سریع بازار به اخبار، البته فقط برای حرفه‌ای‌ها.
نقش نوسانات در تغییر استراتژی‌های معامله‌گران 📈🛠️
وقتی شدت نوسان بالا می‌رود، بسیاری از استراتژی‌های کلاسیک کارایی خود را از دست می‌دهند. به عنوان مثال، استراتژی شکست محدوده (Breakout) در بازار آرام می‌تواند سودآور باشد، اما در بازار پرنوسان ممکن است باعث ورودهای اشتباه متعدد شود. اینجاست که معامله‌گر مجبور است تصمیمات خود را بازطراحی کند.
تغییرات مهم در استراتژی‌ها در تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران:
① کوتاه‌تر شدن تایم‌فریم‌ها: معامله‌گران در نوسانات شدید معمولاً سراغ نمودارهای کوتاه‌مدت (M1 یا M5) می‌روند تا سریع واکنش نشان دهند.
② سخت‌گیرانه‌تر شدن مدیریت ریسک: کاهش اهرم (Leverage) و کاهش حجم معامله، تصمیمی است که اکثر حرفه‌ای‌ها می‌گیرند.
③ استفاده از ابزارهای تأییدگر: در بازار پرنوسان، فقط یک اندیکاتور کافی نیست. ترکیب چند ابزار (مثل RSI + MACD + حجم معاملات) شانس تصمیم درست را بالا می‌برد.
این همان چیزی است که در عمل می‌بینیم: نوسانات، معامله‌گر را مجبور به بازنگری در تصمیمات استراتژیک می‌کند.
اثر نوسانات بر تصمیمات لحظه‌ای (Micro-Decisions) 🎯
در بازارهای مالی، تصمیمات لحظه‌ای اهمیت زیادی دارند. گاهی یک ثانیه زودتر یا دیرتر وارد شدن می‌تواند تفاوت بین یک سود عالی و یک ضرر سنگین باشد.
نوسانات بازار به شکل مستقیم روی این تصمیمات لحظه‌ای اثر می‌گذارد:
وقتی بازار پرنوسان است، معامله‌گر بیشتر در معرض «تصمیمات عجولانه» قرار می‌گیرد.
وقتی بازار کم‌نوسان است، خطر «بی‌عملی» یا عدم تصمیم‌گیری افزایش پیدا می‌کند.
برای کنترل این موضوع، بهترین راهکار داشتن چک‌لیست معاملاتی است. به عنوان متخصص توصیه می‌کنم هر معامله‌گر قبل از ورود، چند سؤال ساده از خود بپرسد:
➊ آیا روند کلی بازار مشخص است؟
➋ آیا سطح نوسان متناسب با استراتژی من است؟
➌ حد ضرر و حد سود کجاست؟
➍ اگر بازار خلاف جهت من حرکت کرد، چه خواهم کرد؟
این پرسش‌ها ساده به نظر می‌رسند، اما همین چارچوب باعث می‌شود تصمیمات لحظه‌ای از حالت هیجانی خارج شوند و رنگ منطقی به خود بگیرند.
نوسانات و نقش اخبار اقتصادی در تصمیم‌گیری 📢🏦
یکی از محرک‌های اصلی نوسانات، اخبار و داده‌های اقتصادی هستند. انتشار داده‌هایی مثل نرخ بیکاری آمریکا یا تصمیم بانک مرکزی اروپا درباره نرخ بهره می‌تواند در عرض چند ثانیه، بازار را ده‌ها پیپ جابه‌جا کند.
اینجا معامله‌گر با یک تصمیم حیاتی مواجه است:
آیا قبل از خبر معامله کند و ریسک نوسان شدید را بپذیرد؟
یا صبر کند تا گردوغبار خبر فروکش کند و سپس وارد شود؟
جدول زیر این دو رویکرد را مقایسه می‌کند:
| رویکرد | مزایا | معایب | مناسب چه کسانی؟ |
|---|---|---|---|
| معامله قبل از خبر | سودهای بزرگ در زمان کوتاه | ریسک بسیار بالا، لغزش قیمتی (Slippage) | معامله‌گران حرفه‌ای و سریع |
| معامله بعد از خبر | ریسک کمتر، تحلیل واضح‌تر | فرصت‌های اولیه از دست می‌رود | معامله‌گران محتاط و میان‌مدت |
همان‌طور که می‌بینید، نوسانات ناشی از اخبار معامله‌گر را مجبور می‌کند سبک و زمان تصمیم‌گیری خود را تغییر دهد.
اثر نوسانات بر معامله‌گران مبتدی و حرفه‌ای 💡👑
نوسانات بازار همه معامله‌گران را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما شدت و نوع اثر برای هر گروه متفاوت است.
معامله‌گران مبتدی: معمولاً در برابر نوسانات سریع‌تر دچار استرس می‌شوند و تصمیمات هیجانی می‌گیرند. خروج زودهنگام، ورود بی‌دلیل یا تغییر پیاپی استراتژی‌ها از نشانه‌های آن است.
معامله‌گران حرفه‌ای: نوسانات را فرصتی برای شکار موقعیت‌های سودآور می‌بینند. آن‌ها قوانین مشخص دارند، می‌دانند چه زمانی ورود کنند و چه زمانی فقط نظاره‌گر باشند.
به قول جورج سوروس، یکی از بزرگ‌ترین سفته‌بازان تاریخ:
«مسئله اصلی درست یا غلط بودن نیست؛ مسئله این است که وقتی درست می‌گویی چقدر سود می‌بری و وقتی اشتباه می‌کنی چقدر از دست می‌دهی.»
این جمله دقیقاً بیان می‌کند که نوسانات بازار، معامله‌گر را به تصمیماتی می‌کشاند که میزان کنترل ریسک اهمیتش از درست یا غلط بودن تحلیل بیشتر می‌شود.
آموزش مدیریت تصمیمات در شرایط نوسانی با یک مثال واقعی 📊🎓
فرض کنید داده اشتغال غیرکشاورزی آمریکا (NFP) منتشر می‌شود. این خبر تقریباً همیشه باعث نوسانات بزرگ در جفت‌ارزهایی مثل EURUSD و GBPUSD می‌شود.
گام‌های تصمیم‌گیری حرفه‌ای در چنین شرایطی:
① پیش از خبر: معامله‌گر حرفه‌ای موقعیت باز ندارد یا حجم بسیار کوچک نگه می‌دارد.
② لحظه خبر: بازار به شدت نوسانی می‌شود. اینجا تصمیم‌گیری عجولانه خطرناک است.
③ پس از چند دقیقه: جهت اصلی بازار مشخص می‌شود. معامله‌گر حالا با آرامش وارد می‌شود.
④ مدیریت معامله: با استفاده از حد ضرر شناور، سود را قفل می‌کند و از ریسک خارج می‌شود.
این سناریو نشان می‌دهد که حتی در شرایط پرنوسان، تصمیمات درست و برنامه‌ریزی‌شده می‌تواند نتیجه‌ای کاملاً متفاوت ایجاد کند.
نگاهی آماری به اثر نوسانات بر تصمیمات معامله‌گران 📊💼
تحقیقات زیادی در زمینه تأثیر نوسانات بر عملکرد معامله‌گران انجام شده است. برخی داده‌های مهم:
طبق گزارش Bank for International Settlements (BIS) 2022، بیش از 70٪ از نقدینگی بازار فارکس در دوره‌های پرنوسان (زمان انتشار اخبار اقتصادی مهم) جابه‌جا می‌شود.
بررسی Journal of Finance 2019 نشان داد معامله‌گران خرد در زمان نوسانات شدید، تا 40٪ بیشتر از حالت عادی دچار معاملات هیجانی می‌شوند.
تحقیق Barber & Odean روی هزاران حساب معاملاتی نشان داد که در بازارهای پرنوسان، میانگین بازده معامله‌گران خرد منفی می‌شود؛ درحالی‌که معامله‌گران حرفه‌ای توانسته‌اند سود بیشتری از همین شرایط بگیرند.
این آمارها به‌وضوح ثابت می‌کنند که نوسانات بازار نه‌تنها یک پدیده روانی است، بلکه اثر واقعی و قابل‌سنجش بر تصمیمات و نتایج معامله‌گران دارد.
مثال‌های عملی از تصمیم‌گیری در شرایط پرنوسان 🎯
مثال 1: فارکس – EURUSD در زمان اعلام نرخ بهره فدرال رزرو
در مارس 2020، هنگامی که فدرال رزرو نرخ بهره را به‌طور ناگهانی کاهش داد، EURUSD در عرض چند دقیقه بیش از 200 پیپ جابه‌جا شد.
معامله‌گران مبتدی: بسیاری با ترس یا طمع وارد معاملات شدند و در عرض چند دقیقه سرمایه از دست دادند.
معامله‌گران حرفه‌ای: آن‌ها صبر کردند تا روند تثبیت شود، سپس در جهت مشخص بازار وارد شدند و سود بزرگی کسب کردند.
مثال 2: بازار سهام – سقوط کرونا (2020)
بازار سهام آمریکا در فوریه و مارس 2020 سقوط شدیدی تجربه کرد. شاخص S&P500 طی چند هفته بیش از 30٪ افت کرد.
بسیاری از معامله‌گران خرد تصمیمات عجولانه گرفتند و سهام خود را در کف بازار فروختند.
اما سرمایه‌گذاران حرفه‌ای مثل وارن بافت یا صندوق‌های بزرگ، این فرصت را برای خرید سهام ارزشمند استفاده کردند و چند ماه بعد سودهای کلانی به دست آوردند.
💡 این مثال‌ها نشان می‌دهند که نوسانات بازار می‌تواند تصمیمات متفاوتی را ایجاد کند و خروجی‌ها به شدت به سطح تجربه و مدیریت ریسک وابسته است.
راهنمای عملی مرحله‌به‌مرحله برای ساخت یک سیستم تصمیم‌گیری در بازار پرنوسان 🛠️🚀
برای اینکه معامله‌گر بتواند نوسانات را مدیریت کند و تصمیمات منطقی بگیرد، داشتن یک سیستم مشخص ضروری است. این سیستم می‌تواند شامل مراحل زیر باشد:
① تحلیل پیش‌زمینه بازار (Pre-Market Analysis)
بررسی اخبار اقتصادی روز
شناسایی سطوح کلیدی (حمایت و مقاومت)
ارزیابی شاخص نوسان (مثل ATR یا VIX در سهام)
② تعیین سناریوهای معاملاتی
سناریوی مثبت (اگر بازار صعودی شد چه کنم؟)
سناریوی منفی (اگر بازار نزولی شد چه کنم؟)
سناریوی خنثی (اگر نوسان بدون جهت مشخص بود چه کنم؟)
③ مدیریت ریسک پیشرفته در تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران
کاهش حجم معاملات در شرایط پرنوسان
استفاده از حد ضرر شناور
عدم باز کردن چند معامله هم‌زمان در جهت‌های مختلف
④ مدیریت احساسات در تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران
داشتن چک‌لیست معاملاتی
نوشتن تصمیم قبل از اجرا (برای جلوگیری از هیجان لحظه‌ای)
رعایت قانون «10 دقیقه»؛ یعنی قبل از ورود یا خروج، 10 دقیقه صبر کن تا مطمئن شوی تصمیم هیجانی نیست.
⑤ ثبت و بازبینی (Post-Trade Review)
ثبت معاملات همراه با دلایل ورود و خروج
بررسی تأثیر نوسانات بر تصمیمات
اصلاح اشتباهات در معاملات آینده
✅ این سیستم می‌تواند به معامله‌گر کمک کند تا حتی در شدیدترین نوسانات بازار، تصمیمات خود را بر پایه منطق بگیرد و از هیجان دوری کند.
خلاصه مقاله تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران 📝🏆
نوسانات بازار تغییرات سریع و شدید قیمت‌ها هستند که ریشه در عوامل اقتصادی، سیاسی و روانی دارند.
این نوسانات مستقیماً بر تصمیمات معامله‌گران اثر می‌گذارند و می‌توانند باعث ترس، طمع یا تردید شوند.
آمار نشان می‌دهد که در شرایط پرنوسان، بیشتر معامله‌گران خرد عملکرد ضعیف‌تری دارند؛ درحالی‌که حرفه‌ای‌ها سود بیشتری می‌برند.
با استراتژی‌های درست، مدیریت ریسک، کنترل احساسات و استفاده از ابزارهای مناسب، نوسانات می‌توانند به فرصت تبدیل شوند.
تصمیمات درست در بازار پرنوسان نیازمند سیستم مشخصی است که شامل تحلیل قبل از بازار، مدیریت ریسک، کنترل احساسات و ثبت معاملات باشد.
سوالات متداول تاثیر نوسانات بازار بر تصمیمات معامله‌گران (FAQ) ℹ️💬
سوال 1: چرا نوسانات بازار برای معامله‌گران خطرناک است؟
نوسانات بازار اغلب باعث تغییرات سریع و غیرقابل‌پیش‌بینی قیمت‌ها می‌شود و همین موضوع بسیاری از معامله‌گران را وارد چرخه تصمیمات هیجانی می‌کند. وقتی قیمت‌ها ناگهان بالا یا پایین می‌روند، ذهن معامله‌گر تحت فشار قرار می‌گیرد و به‌جای تحلیل منطقی، واکنش احساسی نشان می‌دهد. این واکنش می‌تواند به بستن زودهنگام معاملات سودده یا نگه‌داشتن معاملات زیان‌ده منجر شود. علاوه بر این، نوسانات شدید باعث افزایش لغزش قیمتی (Slippage) و هزینه‌های پنهان معاملاتی می‌شود. در نتیجه، حتی استراتژی‌های دقیق هم ممکن است کارایی خود را از دست بدهند. به همین دلیل، نوسانات بدون مدیریت ریسک صحیح خطرناک هستند.
سوال 2: بهترین راهکار برای معامله در شرایط پرنوسان چیست؟
برای معامله در شرایط پرنوسان، نخستین و مهم‌ترین اصل مدیریت ریسک است. کاهش حجم معاملات و استفاده از حد ضرر شناور به معامله‌گر کمک می‌کند تا حتی در شرایط غیرمنتظره نیز کنترل سرمایه را حفظ کند. علاوه بر این، انتخاب استراتژی متناسب با نوع نوسان بسیار حیاتی است؛ به‌عنوان مثال، در بازارهای پرشتاب، معامله‌گران حرفه‌ای معمولاً به‌جای معاملات بلندمدت، سراغ استراتژی‌های کوتاه‌مدت مثل اسکالپ یا معاملات روندی می‌روند. همچنین، داشتن چک‌لیست معاملاتی و پرهیز از تصمیمات عجولانه اهمیت زیادی دارد. معامله‌گری موفق در نوسان بالا نیازمند آمادگی ذهنی، انعطاف در استراتژی و انضباط شدید است.
سوال 3: آیا باید قبل از اخبار اقتصادی معامله کرد؟
معامله‌گری قبل از اخبار اقتصادی مهم مثل تصمیمات نرخ بهره یا گزارش اشتغال آمریکا، معمولاً بسیار پرریسک است. دلیل آن این است که در لحظه انتشار خبر، بازار به‌طور ناگهانی جهش می‌کند و حرکات قیمتی می‌تواند غیرمنطقی یا حتی خلاف انتظار تحلیل‌ها باشد. در چنین شرایطی، احتمال لغزش قیمتی، اسپردهای گسترده‌تر و خروج زودهنگام از معاملات بسیار بالا می‌رود. برای معامله‌گران حرفه‌ای که تجربه بالایی در معاملات خبری دارند، این نوسانات می‌تواند فرصتی برای سود سریع باشد. اما برای بیشتر معامله‌گران خرد، توصیه می‌شود صبر کنند تا واکنش اولیه بازار فروکش کند و سپس در جهت روند تثبیت‌شده وارد شوند.
سوال 4: آیا نوسانات همیشه بد هستند؟
نوسانات ذات بازارهای مالی است و به‌هیچ‌وجه همیشه بد نیست. در واقع، اگر نوسان وجود نداشت، هیچ فرصتی برای کسب سود از تغییرات قیمت‌ها ایجاد نمی‌شد. مشکل زمانی پیش می‌آید که معامله‌گر نتواند این نوسانات را کنترل کند یا در برابر آن‌ها تصمیمات هیجانی بگیرد. برای معامله‌گران حرفه‌ای، نوسانات بالا فرصت‌های طلایی ایجاد می‌کند؛ چون می‌توانند در مدت کوتاه، سودهای قابل‌توجهی به دست آورند. حتی سرمایه‌گذاران بلندمدت نیز از نوسانات بهره می‌برند، زیرا می‌توانند سهام یا دارایی‌های ارزشمند را در قیمت‌های پایین‌تر خریداری کنند. بنابراین، نوسانات تهدید نیست؛ بلکه بستگی دارد معامله‌گر چگونه با آن برخورد کند.
سوال 5: معامله‌گران حرفه‌ای چگونه تصمیمات خود را در شرایط پرنوسان مدیریت می‌کنند؟
معامله‌گران حرفه‌ای با داشتن یک چارچوب مشخص برای تصمیم‌گیری وارد بازار می‌شوند و اجازه نمی‌دهند احساسات کنترل ذهنشان را در دست بگیرد. آن‌ها همیشه پیش از شروع معامله، سناریوهای مختلف را طراحی می‌کنند و برای هرکدام حد ضرر و حد سود مشخص دارند. در شرایط پرنوسان، حجم معاملات را کاهش می‌دهند و از ابزارهایی مثل حد ضرر شناور برای قفل‌کردن سود استفاده می‌کنند. همچنین، حرفه‌ای‌ها به‌جای واکنش سریع و عجولانه، چند دقیقه صبر می‌کنند تا جهت واقعی بازار بعد از شوک اولیه مشخص شود. مهم‌تر از همه، آن‌ها معاملات خود را ثبت و مرور می‌کنند تا خطاهای گذشته تکرار نشود.
منابع:
